Acemhöyük Kazıları ve Sonuçları - Prof. Dr. Nîmet Özgüç

Acemhöyük, kuzeygüney, doğubatı yollarının kavşağında, Ulu Irmağın suladığı bereketli bir ovanın ortasında Anadolu'nun en büyük höyüklerinden biri ve M.Ö. ikinci bin yılının ilk çeyreğinde bölgenin en önemli şehridir. Höyük ve aşağı şehirden oluşmuştur. Büyük kısmı höyükte olmak üzere 21 yıldan beri her iki alanda geniş ocaklar açılmış, sondajlar yapılmıştır. Araştırmalarımız aşağı şehrin yalnız Assur Ticaret Kolonileri (M.Ö. 2000-1700) devrinde iskân edildiğini göstermiştir. Kalkolitik çağda da meskûn olduğunu sandığımız höyükte, en geç katlar HelenistikRoma, IV. seviyelerin Assur Ticaret kolonileri, VIX iki safhalı Eski Tunç Çağı olduğu saptanmıştır.

Helenistik çağ höyüğün güneyinde, batısında ve güneydoğusunda incelenmiştir. Bu kat genellikle I. katı tahrip etmiş ve çok defa II ve III. katın evleri üzerine kurulmuştur. Bazı hallerde evlerin inşaasında III. kat duvarlarının dahi kullanıldığı olmuştur. Yapılar özel evlerden ibarettir. Bu çağda Acemhöyük' ün bir köy karakterini taşıdığı anlaşılmıştır. Evlerden derlenen seramik, tasvirli eserler ve diğer eşyanın büyük kısmı lokal özelliktedir. Batı ve güney Anadolu'dan getirilmiş malzeme de az değildir.

I. kat, höyükte büyük tahribata uğramış olmakla beraber, taş tabanları, fırınları ile belirgindir. II. katın seramik geleneğini devam ettirmektedir. Aşağı şehirde açığa çıkarılan özel evlerde bolca ele geçirilmiş olan ince cidarlı, iyi pişmiş bir seramik türü bu kata hastır.

II. kat, höyükte ve aşağı şehirde özel evleri ile yaygın bir yerleşmedir. Bu şehrin en önemli özelliği III. kattaki büyük felâketten sonra, onun geleneklerini devam ettiren halkın acele olarak sırf bir barınak sağlamak amacıyla yaptığı evlere sığınmış görünmesidir.

III. kat, şehrin en parlak devrini temsil eder. Bu katın kazılarında iki büyük saray, resmî bir yapının harap parçaları ve özel evler açığa çıkarılmıştır.

Acemhöyük'ün en önemli yapıları hiç şüphesiz mevcut kısımlarında biri 50, diğeri 70 odalı olan iki saraydır. Her ikisinin de iki katlı olduğu kesindir. Geniş taş tabanlar üzerine oturan, büyük yangınla tuğlaya dönüşen kerpiç yapılarda bol miktarda ağaç kullanılmıştır. Sarıkaya sarayı, üç tarafını çeviren revaklı avlusu ile M.Ö. II. bin Anadolu mimarlığında tek örnektir. Hatipler sarayı da cephesindeki kerpiç tabanlı revakı ile orijinal bir yapıdır.

Özel bir odada depolanmış bulunan Assur ve Suriye kıratlarına ait mühürlerin baskıları, sarayların kullanıldığı zamanın bir kısmını iyice belirlemiştir. Ünlü Babil kiralı Hamurabi'nin yaşlı çağdaşı Assur kiralı I. Şamşiadad'ın (M.Ö. 18131781), Mari kiralı Jahdunlim'in kızı Dugedu'nun ve Kargamış kiralı Aplahanda'nın mühürlerine ait baskılar, Kaniş kiralı Varşama'ya mektup göndermiş olan Mama kiralı Anumhirbi'nin adının varlığı, sarayın M.Ö. 18. yüzyılın ilk yarısında, zamanın ünlü sarayianyla sıkı ilişkiler içinde olduğunu gösterir. Saraylar bu vesikalardan daha önce inşa edilmiş ve onlardan çok sonra büyük felâkete uğramış olabilirler.

Sarayları büyük ölçüde tahrip eden, kalın cidarlı küpleri deforme etmiş ve bir kısmını cüruf haline getirmiş olan şiddetteki yangına rağmen, bilhassa Sarıkaya sarayı Anadolunun çağdaş sarayları arasında eşya zenginliği bakımından en önde gidenidir. Bunlar, bakır külçeler, altın, gümüş ve tunçtan eserler, bullalar, seramik, taş kaplar ve fildişi eserlerden oluşmaktadır.

Tunçtan yapılmış eşya arasında en ilginci el arabası büyüklüğünde dört tekerlekli bir arabadır. Bunun dini törenlerde kullanılmış olması muhtemeldir. Madenî silahlar, kılıçlar, baltalar ve mızrak uçlarından oluşmuştur. Dört köşeli ve somun biçimindeki bakır külçeler Anadolu'nun en önemli koleksiyonunu teşkil ederler.

Sayıları 1500'ü bulan bullalar, Eski Assur, Eski Suriye, Eski Babil, Anadolu ve Hitit üslûbundaki mühür baskılarıyla, 2. bin sanatı için zengin bir kaynaktır.

Sarayın küçük kapları yangında eriyip gitmişse de özel evlerde bulunanlar, çağın seramik sanatına önemli katkılarda bulunan lokal özelliklere sahiptir. Boyalı seramik azsa da, dört dış yüzü figürlü ve mimari tasvirlerle bezeli bir banyo kabı konuları bakımından üzerinde özenle durduğumuz ünik bir eserdir.

Saray eşyası arasında diğer önemli grubu Hitit sanatının müstesna örneklerini oluşturan fildişi eserler teşkil eder. Heykelcikler ve kabartmalı plaklardan oluşan bu mobilya parçaları, sfenksler, boğa adamlar, arslan, maymun, sığır, kaz gibi hayvan tasvirleri, bitki ve geometrik desenlerle bezelidir. Bir kısmının üzerinde hâlâ korunmuş olan izlerden, vaktiyle altın safihalarla kaplanmış oldukları anlaşılmaktadır. Özel bir evde ele geçirilmiş olan SuriyeAnadolu üslûbunda kabartmalarla bezeli bir fildişi kutu Önasya fildişi eserleri arasında önemli bir yere sahiptir. Oyun tahtaları, tabii cam (obsidian), dağ kristali ve diğer taşlardan yapılmış vazolar sarayın diğer lüks eşyasının oluşturur. Açık ve koyu mavi boncukların altın iplikle işlendiği kumaş parçaları devrin en önemli ticari malını teşkil eden elbise ve dokumaların bize kadar yaşamış nadir örneklerinden biridir.

Niğde'nin 4 km. uzağındaki elma bahçeleri içinde yükselen Tepebağları höyüğünde 1972-1975 yıllarında dört mevsim kazılar yapılmıştır. Höyüğün ortası, güneybatısı ve bağ halkı tarafından taş ve toprak çekmek amacıyla derinleştirilen kuzeybatısında çalışılarak Bizans devrinden başlayıp Demir devrine kadar uzanan dört kat saptanmıştır. Bizans devri tabanına satıhtan itibaren, ortalama 60 cm. kalınlığında küllü, bol moloz taşlı bir enkazın altında erişilmiştir. Tabanda mutfak kapları, sırlı seramik, bakır ve tunçtan yapılmış aletler ve fildişi eserler ele geçirilmiştir.

Bol taş kullanılarak iyi inşa edilmiş ev kalıntılarına göre II. katın Roma, III. katın da Helenistik çağa ait olduğu saptanmıştır. II. kat evlerinde biley taşları, tunç bilezikler, lokal ve ithal Roma seramiği bulunmuştur. M.Ö. 6336 yılları arasında Kappadokya Krallarından II. Ariobarzanes, III. Ariobarzanes, X. Ariates'e ait sikkelerin biriktirildiği küçük define, II. katı tarihlemede önemli bir belgedir.

III. katta koku şişeleri, fildişi ağırşaklar ve bu katın M.Ö. dördüncü yüzyıla kadar indiğini gösteren alabastronlar ele geçirilmiştir.

IV. kat höyüğün doğusunda ve surlarında incelenmiş, sağlanan seramiğe göre bu katın M.Ö. 8. yüzyıla ait olduğu anlaşılmıştır. Surlar, büyük ölçüde tahrip edilmişse de yapımında çok iri taşların kullanıldığı saptanmıştır.
________________________________________

Kaynaklar

1.Türk Tarih Kurumu, Kuruluş amacı ve Çalışmaları , Amiral Fahri ÇOKER (E.) - Türk Tarih Kurumu Üyesi, 162-165 ss.
2. TTK

TransAnatolie Tour

Kültür Gezi Sağlayıcısı ve Operatorü-Kültür ve Turizm Bakanlığı 4938 No'lu Grup A Lisans